Υπάρχει διέξοδος στην πολιτική λιτότητας;
Ένας Θεός ξέρει πώς φτάσαμε… ζωντανοί στο τέρμα της τρίτης μνημονιακής χρονιάς, μέσα από δύο εκλογικές αναμετρήσεις και μπαράζ σκληρών μέτρων. Στο ίδιο καθαρτήριο τυραννιούνται Πορτογαλία και Ιρλανδία, έστω κι αν τυπικά βρίσκονται σε λίγο καλύτερη κατάσταση. Τον γολγοθά του Μνημονίου ανεβαίνει και η μαρτυρική Κύπρος, στη μεγαλύτερη εθνική δοκιμασία μετά το 1974, όπως παραδέχθηκε ο πρόεδρός της, Δ. Χριστόφιας. Πέραν των άλλων και η Σλοβενία βρίσκεται στον προθάλαμο ενός «Μνημονίου Κατανόησης» με την Τρόικα, ενώ η τρίτη και η τέταρτη οικονομία της ευρωζώνης, Ιταλία και Ισπανία, πληρώνουν βαρύτατο κοινωνικό τίμημα για να μην υπαχθούν σε άμεση εποπτεία και να εξακολουθήσουν να δανείζονται από τις αγορές. Η Γαλλία ισορροπεί στο χείλος του γκρεμού με συνεχή μέτρα λιτότητας, για να διατηρήσει το τριπλό Α κι ένα επιτόκιο δανεισμού κάτω από 3%, αλλά αυτό που προξένησε εντύπωση ήταν η αυστηρή προειδοποίηση του νομισματικού αντιπροέδρου της Κομισιόν, Ολι Ρεν, στην ίδια του τη χώρα. Και μόνο ότι το δημόσιο χρέος της «ενάρετης» Φινλανδίας «ξέφυγε» στο 55% του ΑΕΠ με προοπτική να φτάσει το 60% σε μια τετραετία (την ώρα που εμείς πολεμάμε να το συμμαζέψουμε στο 124% το 2020) σήμανε πολλαπλούς συναγερμούς στα ιερατεία των Βρυξελών και της Φρανκφούρτης.
Είναι η μοίρα της Ευρώπης η λιτότητα και η «κινεζοποίηση»; Υπάρχουν εναλλακτικές προτάσεις, από ποιους εκπορεύονται και ποιοι μπορούν να τις υλοποιήσουν; Εύκολες απαντήσεις δεν υπάρχουν, θα προσπαθήσουμε όμως να ιχνογραφήσουμε την πορεία της Ευρώπης το 2013 μέσα από 10 ερωτήσεις και απαντήσεις.
1. Τι σχεδιάζουν Μέρκελ και Σόιμπλε μετά τον Σεπτέμβριο του 2013, όταν οι Γερμανοί ψηφοφόροι θα τους έχουν λύσει τα χέρια;
Η «Ηandelsblatt» έγραψε πως η καγκελάριος σχεδιάζει να μεταπηδήσει στο τιμόνι της Κομισιόν το 2014, σε ρόλο προέδρου ή πρωθυπουργού της Ε.Ε., με ενισχυμένες εξουσίες. Το επιβεβαίωσε έμμεσα και ο υπουργός της, των Οικονομικών, εκφράζοντας ανοιχτά την προτίμησή του υπέρ ενός εκλεγμένου Ευρωπαίου ηγέτη. Δεν έχει σημασία που οι περισσότεροι Ευρωπαίοι δεν θα καταλαβαίνουν τη γλώσσα του. Αλλωστε, δεν μιλούσαν αγγλικά με το… καλημέρα οι πρώην υπήκοοι της βρετανικής αυτοκρατορίας, είπε πάνω-κάτω ο Σόιμπλε! Η Α. Μέρκελ υπενθυμίζει συνεχώς στους Ευρωπαίους πως η δύσκολη περίοδος της λιτότητας και των διαρθρωτικών αλλαγών θα κρατήσει χρόνια και ότι σε αυτήν τη φάση δεν την ενδιαφέρει η αντιμετώπιση της ανεργίας, αλλά η δημοσιονομική σταθεροποίηση και η ανταγωνιστικότητα. «Αν θέλετε κοινωνικό κράτος, τότε να δουλέψετε σκληρά», είπε στους «υπηκόους» της, επιχειρηματολογώντας πως η Ευρώπη δεν μπορεί να διατηρεί το 50% των παγκόσμιων κοινωνικών δαπανών με το 7% του παγκόσμιου πληθυσμού και το 25% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Η Μέρκελ δεν κρύβει το θαυμασμό της για την ταχύτατη και αποτελεσματική μείωση των ελλειμμάτων της Ινδονησίας και επιμένει να αναγάγει σε βασικό πυλώνα της ευρωπαϊκής ενοποίησης τον αυτόματο μηχανισμό τιμωρίας απείθαρχων κρατών. Με κάτι τέτοια ενισχύονται τα σενάρια ότι μετά τις εκλογές τους οι Γερμανοί μπορεί να μας οδηγήσουν σε μια συντεταγμένη έξοδο από το ευρώ. Το σενάριο παρουσίασε η αυστριακή «Die Presse», κάνοντας λόγο για συναινετική και προσωρινή έξοδο της Ελλάδας, με πιθανή καθιέρωση διπλού νομίσματος και ασφυκτικό οικονομικό έλεγχο της Ε.Ε. Η «Wall Street Journal» προειδοποίησε πρόσφατα πως η περισσότερη λιτότητα διαλύει την κοινωνική συνοχή στην Ελλάδα και μπορεί να προκαλέσει πτώση της κυβέρνησης και ξαφνική χρεοκοπία. Οι Γερμανοί δεν την επιδιώκουν, αλλά με βάση το παραπάνω σενάριο θα μπορούσαν να τη διαχειριστούν.
2. Θα άλλαζε κάτι σε περίπτωση επικράτησης του SPD και του Πέερ Στάινμπρουκ;
Στην πραγματικότητα, όχι. Οι Σοσιαλδημοκράτες και οι Πράσινοι έχουν την ίδια πολιτική με τους Χριστιανοδημοκράτες σε ό,τι αφορά τις κεντρικές ευρωπαϊκές επιλογές και την περιοριστική πολιτική στην Ελλάδα και τον ευρωπαϊκό Νότο. Οι διαξιφισμοί τους αφορούν περισσότερο ζητήματα επικοινωνιακής διαχείρισης, όπως π.χ. η κατηγορία που απευθύνουν σταθερά προς τη Μέρκελ ότι δεν λέει την αλήθεια στους Γερμανούς φορολογουμένους, πως θα πληρώσουν κι άλλα για την Ελλάδα.
Εδώ κάπως την αδικούν, αφού η καγκελάριος παραδέχθηκε πρόσφατα στην «Bild» ότι θα υπάρξει και δεύτερο «κούρεμα» του ελληνικού χρέους μετά το 2014, όταν η χώρα μας θα μπορεί να σταθεί δημοσιονομικά στα πόδια της. Εως τότε η Μέρκελ ευελπιστεί πως θα έχει αποκτήσει τον έλεγχο της Ελλάδας και ολόκληρης της ευρωζώνης, ενώ σε κάθε περίπτωση ξεκαθάρισε πως η προοπτική του «κουρέματος» δεν πρέπει να εφησυχάσει την Αθήνα ούτε να χαλαρώσει την προσπάθειά της.
3. Τι μπορούμε να περιμένουμε από τον Φρανσουά Ολάντ;
Μάλλον τίποτα. Παρά τις κατά καιρούς διαφοροποιήσεις του από τη Μέρκελ (π.χ. ότι έχουμε περάσει τα χειρότερα της κρίσης και ότι πρέπει να δώσουμε βάρος στην ανάπτυξη αντί για τη λιτότητα), στην πράξη έχει μηδαμινά περιθώρια ελιγμών. Ο Ολάντ και η σοσιαλιστική κυβέρνηση του Ζαν-Μαρκ Ερό κύρωσαν το Δημοσιονομικό Σύμφωνο παρά την ανταρσία των Πρασίνων και ψήφισαν μέτρα λιτότητας 30 δισ. ευρώ έως το 2014. Ακόμη και η επαναφορά του ορίου ηλικίας συνταξιοδότησης στα 60, ύστερα από 40 έτη εργασίας, μπορεί να ανατραπεί, καθώς ο υπουργός Οικονομικών, Πιερ Μοσκοβισί, προειδοποίησε ότι πρέπει να αλλάξει το συνταξιοδοτικό σύστημα, διαφορετικά θα δημιουργηθεί μια μαύρη τρύπα 17 δισ. ευρώ το 2020. Οι φιλολαϊκές παρεμβάσεις του Ολάντ μάλλον θα εξαντληθούν στον επικοινωνιακό πόλεμο με τον Ντεπαρντιέ και ορισμένους πλούσιους Γάλλους για το φόρο 75%. Με το πιστόλι των αγορών στον κρόταφο και τη διαρκή αγωνία των spreads, ο -ούτως ή άλλως- άνευρος Ολάντ δύσκολα θα απομακρυνθεί από τη γερμανική πεπατημένη.
4. Τι γίνεται με Μόντι και Μπερλουσκόνι στην Ιταλία;
Λίγο πριν από τα Χριστούγεννα ο Μάριο Μόντι άνοιξε τα χαρτιά του, φλερτάροντας αφ’ υψηλού με την πρωθυπουργία ως επικεφαλής ενός «φιλογερμανικού», ευρωπαϊκού μετώπου, αλλά μακριά από τις τριβές της εκλογικής αντιπαράθεσης. Ενα είδος «σνομπ καισαρισμού», απέναντι στον «τυχοδιωκτικό και λαϊκίστικο καισαρισμό» του Μπερλουσκόνι, ο οποίος αποφάσισε να παίξει το αντιγερμανικό χαρτί. Χωρίς να ανήκει στην «αντισυστημική» Δεξιά, πόσω μάλλον στην Αριστερά, την οποία απεχθάνεται, ο Μπερλουσκόνι υιοθετεί πυροτεχνήματα εξόδου από το ευρώ -στο στιλ του κλασικού αντισυστημικού και αριστερόστροφου λαϊκιστή, Μπέπε Γκρίλο- ενώ επιτίθεται κατά μέτωπον στη Μέρκελ και τον Μόντι, τον οποίο εμφανίζει σαν υποτακτικό της. Η κατάσταση στην Ιταλία φαντάζει ιδιαίτερα περίπλοκη, καθώς το Δημοκρατικό Κόμμα του Πιερλουίτζι Μπερσάνι, που προηγείται με διαφορά στις δημοσκοπήσεις, ερωτοτροπεί ανοιχτά με τον Μόντι, κινδυνεύοντας να χάσει κάθε ίχνος κεντροαριστερού εναλλακτικού στίγματος. Η παραδοσιακή Αριστερά του παρελθόντος είναι ανύπαρκτη στην Ιταλία, με συνέπεια η «αντιμνημονιακή» ψήφος να εκφράζεται από ετερόκλιτες δυνάμεις, όπως ο Μπερλουσκόνι, η Λέγκα του Βορρά, το Κίνημα Πέντε Αστέρων του Γκρίλο. Κατά πάσα βεβαιότητα τον Φεβρουάριο θα σχηματιστεί στην Ιταλία μια φιλοευρωπαϊκή κυβέρνηση υπό τον Μόντι με τη σύμπραξη κεντρώων δυνάμεων, η οποία όμως θα έχει να διαχειριστεί ένα εκρηκτικό κοινωνικό τοπίο, με ανεργία, «λουκέτα», εξώσεις και αυτοκτονίες. Η πολιτική ρευστότητα ίσως αναδιατάξει τις παρατάξεις, δημιουργώντας νέα μέτωπα.
5. Θα μπει τελικά η Ισπανία σε «πλήρες» Μνημόνιο ή όχι;
Καθ’ υπόδειξιν των Γερμανών ο Ραχόι καθυστερεί το επίσημο αίτημα, έχοντας όμως στο χέρι την ευνοϊκή απόφαση της ΕΚΤ για απεριόριστη αγορά ομολόγων από τη δευτερογενή αγορά. Στο μεταξύ η ισπανική κυβέρνηση και ειδικότερα ο υπουργός Οικονομικών, Λουίς ντε Γκίντος, προσπαθούν να εξυγιάνουν το τραπεζικό τοπίο, προχωρώντας σε συγχωνεύσεις και κλείσιμο καταστημάτων. Η εκρηκτική κοινωνική κατάσταση στην Ισπανία, που επιδεινώνεται από το σκληρότερο πακέτο λιτότητας μετά την πτώση του Φράνκο, αντανακλάται πια και στις δημοσκοπήσεις. Ο κλασικός δικομματισμός (Λαϊκό Κόμμα-Σοσιαλιστές) υφίσταται μεγάλες απώλειες προς όφελος της Αριστεράς και των τοπικιστικών δυνάμεων. Η Ενωμένη Αριστερά αγγίζει το 13% σε εθνικό επίπεδο, ενώ στην Καταλονία αναδείχθηκε δεύτερο κόμμα με 21,5%. Το πιο ανησυχητικό είναι η δυναμική εμφάνιση ρατσιστικών νεοφασιστικών ομάδων, έστω και όχι με τη μαζικότητα της Χρυσής Αυγής. Πάντως, οι οριακές κοινωνικές καταστάσεις (τεράστια ανεργία, μαζική μετανάστευση, εξώσεις, αυτοκτονίες) συνθέτουν ένα δύσκολα διαχειρίσιμο πολιτικά τοπίο, έστω κι αν σε δημοσιονομικό επίπεδο επιτευχθούν οι στόχοι.
6. Ποιος ο ρόλος της ΕΚΤ και του Μάριο Ντράγκι;
Ο «σούπερ Μάριο» είναι δράκος της λιτότητας και των σκληρών μέτρων, κέρβερος της σταθερότητας του ευρώ και πολέμιος των διασώσεων κρατών. «Αν σταματήσουμε τώρα τα μέτρα θα πάνε χαμένες οι θυσίες. Οι κυβερνήσεις δεν πρέπει να χαλαρώσουν», δήλωσε με έμφαση. Ο επικεφαλής της ΕΚΤ έχει εμμονή με τη μείωση του κόστους εργασίας και τη συρρίκνωση (αν όχι διάλυση) του κοινωνικού κράτους. Επειδή, μάλιστα, δεν έχει πρόβλημα πολιτικού κόστους, δεν διστάζει να χαρακτηρίσει απαραίτητη την… ύφεση που φέρνει η λιτότητα, ως εργαλείο για να τεθούν υπό έλεγχο τα ελλείμματα, που προκλήθηκαν από κακές πολιτικές του παρελθόντος. Δεν θυμόμαστε άλλο τεχνοκράτη να έχει πει τόσο ωμά, έστω και με έμμεσο τρόπο, «να πεθάνουν οι άνθρωποι για να σωθούν οι αριθμοί». Πάντως, ο κ. Ντράγκι δεν είναι αγνώμων στις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις που εφαρμόζουν τη λιτότητα. Δήλωσε πρόσφατα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ικανοποιημένος από τις επιδόσεις τους αναφορικά με τον υπόλοιπο κόσμο, τάχθηκε υπέρ της εκχώρησης εθνικής κυριαρχίας σε ένα ενιαίο ευρωπαϊκό κέντρο και δεν κρύβει την ικανοποίησή του για το συμβιβασμό με τους Γερμανούς, σε ό,τι αφορά την τραπεζική εποπτεία.
7. Τι εναλλακτικές προτάσεις υπάρχουν απέναντι σε όλα αυτά;
Η βασική συστημική κριτική στην ευρωπαϊκή λιτότητα ασκείται από τον αγγλοσαξονικό κόσμο. Κυρίως από αρθρογράφους των «Financial Times» και μεγάλων αμερικανικών εντύπων, όπως ο νομπελίστας Πολ Κρούγκμαν, που κατήγγειλε τους Ευρωπαίους ηγέτες ότι θα σκοτώσουν τον ασθενή με τη μεσαιωνική μέθοδο της συνεχούς αφαίμαξης. Στην Ευρώπη το λεγόμενο «αντιμνημονιακό» (anti-austerity, anti-bailout) στρατόπεδο παραμένει ασταθές, ετερόκλιτο, αναξιόπιστο και κατακερματισμένο, χωρίς συνεκτική αντιπρόταση. Ναι μεν υπάρχουν ισχυρές αντιδράσεις σε κοινωνικό επίπεδο, ιδίως στον Νότο, που αποδείχθηκαν όμως παροδικές, χωρίς μόνιμα κέρδη. Ενδεικτικό είναι ότι στην Ιταλία το χώρο αυτό εκφράζουν ο Μπερλουσκόνι και ο Γκρίλο, στη Γαλλία η «αντιγερμανίδα»/«αντιτραπεζική» εθνικίστρια Μαρίν Λεπέν και ο αριστερός Μελανσόν, στην Ολλανδία ο «ΣΥΡΙΖΟειδής» σοσιαλιστής Εμίλ Ρούμερ που έπαιρνε 20% στις δημοσκοπήσεις αλλά ξεφούσκωσε στην κάλπη, στη Βρετανία το ευρωσκεπτικιστικό Ανεξάρτητο Κόμμα Ηνωμένου Βασιλείου (UKIP) του Νάιτζελ Φάρατζ. Το παράδειγμα του ΣΥΡΙΖΑ παραμένει μέχρι στιγμής μεμονωμένο, με πιθανότερο πεδίο επανάληψης την Ισπανία και την Πορτογαλία. Πάντως και το κόμμα της ελληνικής Αριστεράς έχει βάλει νερό στο κρασί του, αφού επιμένει μεν «αντιμνημονιακά», αλλά η πλειονότητά του αποκλείει ρήξη με την Ευρώπη, ποντάρει στην επαναδιαπραγμάτευση και θα προσφύγει σε μονομερείς ενέργειες «μόνο αν υποχρεωθούμε», όπως είπε ο κ. Γ. Δραγασάκης.
8. Πόσο μπορεί να επηρεάσει ο Ομπάμα;
ΗΠΑ και Ε.Ε. συνδέονται με μια ιδιότυπη σχέση αλληλεξάρτησης και ανταγωνισμού. Ο νομισματικός «πόλεμος» ανάμεσα στο δολάριο και το ευρώ είναι γεγονός, όπως γεγονός είναι ότι ο πρόεδρος των ΗΠΑ έχει επιλέξει διαφορετική πολιτική για το εσωτερικό της χώρας του. Αντί για τη λιτότητα, θέλει να στηρίξει την αμερικανική μεσαία τάξη με κοινωνικά μέτρα και να τονώσει τη ζήτηση. Ομως και να ήθελε δεν θα μπορούσε να επιβάλει στη Μέρκελ αλλαγή πολιτικής, καθώς η καγκελάριος παίζει αυτήν τη στιγμή χωρίς αντίπαλο στην Ευρώπη.
Το περίφημο «μέτωπο του Νότου» παραμένει ευσεβής πόθος, ενώ, όπως φάνηκε στην περίπτωση της Κύπρου, η Ρωσία απέφυγε να τη σώσει από το Μνημόνιο για να μην έρθει σε γεωστρατηγική ρήξη με τη Γερμανία. Οι Αμερικανοί τρομάζουν από μια κατάρρευση του ευρώ λόγω του δικού τους δημοσιονομικού προβλήματος, με ένα χρέος 16 τρισ. δολαρίων, που διακατέχει σε μεγάλο βαθμό η Κίνα. Το πόσο φοβούνται οι ΗΠΑ μια αποσταθεροποίηση της Ε.Ε. φάνηκε από τις διαρροές αξιωματούχων της Ουάσιγκτον στη βρετανική «Τelegraph» πως η Βρετανία δεν πρέπει να εγκαταλείψει την Ενωση, γιατί αυτό θα έχει άμεσες αρνητικές συνέπειες στην απέναντι όχθη του Ατλαντικού.
9. Θα μπορούσε να σώσει την κατάσταση η Κίνα;
Μάλλον όχι, αφού αντιμετωπίζει κι αυτή επιβράδυνση της ανάπτυξης. Η τελευταία έκθεση του ΟΗΕ προβλέπει παγκόσμια ύφεση για το 2013, που θα πλήξει ακόμη και τις αναδυόμενες οικονομίες. Πέραν αυτών η Κίνα βιώνει τις «ωδίνες» ενός οικονομικοπολιτικού μετασχηματισμού, που αντανακλάται στον πόλεμο εξουσίας των ανώτατων στελεχών του Κ.Κ., ενώ αντιμετωπίζει και άκρως διαβρωτικά για την κοινωνία φαινόμενα διαφθοράς. Το Πεκίνο επιθυμεί μεν να διεισδύσει οικονομικά στην Ευρώπη, όπως έκανε στην Αφρική και τη Λατινική Αμερική, αλλά θέτει τη δημοσιονομική πειθαρχία και την εργασιακή απορρύθμιση ως προϋποθέσεις για να εξακολουθήσει να αγοράζει ευρωπαϊκό χρέος. Από τη μια, δεν συμφέρει την Κίνα η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας των ευρωπαϊκών χωρών, από την άλλη όμως δεν τη στενοχωρεί ιδιαίτερα η εξαγωγή του οικονομικού της μοντέλου.
10. Πόσο ειλικρινής είναι η αντίθεση του ΔΝΤ στη μονομερή λιτότητα; Μπορεί να επιφέρει κάποια αλλαγή;
Μάλλον είναι υποκριτική και υπαγορεύεται από συγκρουσιακά συμφέροντα. Κατά καιρούς η κ. Λαγκάρντ και ιδίως ο επικεφαλής οικονομολόγος του ΔΝΤ, Ολιβιέ Μπλανσάρ, έχουν επικρίνει την υπερβολική και μονομερή λιτότητα στην Ελλάδα. Πρόσφατα, εξάλλου, ο υποδιευθυντής του Ταμείου, κ. Λίπτον, ζήτησε τριετή αναστολή πρόσθετης λιτότητας στην Ιρλανδία, ώστε να μη διακυβευθούν οι θετικοί ρυθμοί ανάπτυξης και η χώρα μπει σε ύφεση. Η αλήθεια είναι πως το ΔΝΤ συμμετέχει με σχετικά μικρό ποσοστό στις δανειακές συμβάσεις της Τρόικας (π.χ. στην Ιρλανδία θα δανείσει 22 δισ. ευρώ, από τα οποία έχει εκταμιεύσει τα 19). Πέρα από τις ΗΠΑ, που έχουν σύνθετη γεωπολιτική ατζέντα, οι χώρες-μέλη του ΔΝΤ (ιδίως Βραζιλία, Ρωσία, Κίνα) ενδιαφέρονται για τη βιωσιμότητα του ελληνικού χρέους για να πάρουν πίσω τα λεφτά τους. Ισως να μη διαφωνούν για λόγους αρχής με τα νεοφιλελεύθερα μέτρα (μείωση εργασιακού κόστους, αποκρατικοποιήσεις κ.λπ.) αλλά φοβούνται πως ο περιορισμός της ζήτησης θα σκοτώσει την οικονομία των «μνημονιακών» χωρών. Ακόμη, πάντως, κι αν γίνει δεκτό το αίτημα του ΔΝΤ για την Ιρλανδία (παρόλο που προσκρούει στο δόγμα Μέρκελ-Ντράγκι) είναι φενάκη να πιστεύει κανείς πως θα επωφεληθούν κι άλλες χώρες. Οπως αναλογικά δεν «επωφελήθηκαν» η Ιρλανδία και η Πορτογαλία από το «κούρεμα» του ελληνικού χρέους, παρότι το ζήτησαν στελέχη των κυβερνήσεών τους.
Γιάννης Παπαδάτος στον Τύπο της Κυριακής
Ένας Θεός ξέρει πώς φτάσαμε… ζωντανοί στο τέρμα της τρίτης μνημονιακής χρονιάς, μέσα από δύο εκλογικές αναμετρήσεις και μπαράζ σκληρών μέτρων. Στο ίδιο καθαρτήριο τυραννιούνται Πορτογαλία και Ιρλανδία, έστω κι αν τυπικά βρίσκονται σε λίγο καλύτερη κατάσταση. Τον γολγοθά του Μνημονίου ανεβαίνει και η μαρτυρική Κύπρος, στη μεγαλύτερη εθνική δοκιμασία μετά το 1974, όπως παραδέχθηκε ο πρόεδρός της, Δ. Χριστόφιας. Πέραν των άλλων και η Σλοβενία βρίσκεται στον προθάλαμο ενός «Μνημονίου Κατανόησης» με την Τρόικα, ενώ η τρίτη και η τέταρτη οικονομία της ευρωζώνης, Ιταλία και Ισπανία, πληρώνουν βαρύτατο κοινωνικό τίμημα για να μην υπαχθούν σε άμεση εποπτεία και να εξακολουθήσουν να δανείζονται από τις αγορές. Η Γαλλία ισορροπεί στο χείλος του γκρεμού με συνεχή μέτρα λιτότητας, για να διατηρήσει το τριπλό Α κι ένα επιτόκιο δανεισμού κάτω από 3%, αλλά αυτό που προξένησε εντύπωση ήταν η αυστηρή προειδοποίηση του νομισματικού αντιπροέδρου της Κομισιόν, Ολι Ρεν, στην ίδια του τη χώρα. Και μόνο ότι το δημόσιο χρέος της «ενάρετης» Φινλανδίας «ξέφυγε» στο 55% του ΑΕΠ με προοπτική να φτάσει το 60% σε μια τετραετία (την ώρα που εμείς πολεμάμε να το συμμαζέψουμε στο 124% το 2020) σήμανε πολλαπλούς συναγερμούς στα ιερατεία των Βρυξελών και της Φρανκφούρτης.
Είναι η μοίρα της Ευρώπης η λιτότητα και η «κινεζοποίηση»; Υπάρχουν εναλλακτικές προτάσεις, από ποιους εκπορεύονται και ποιοι μπορούν να τις υλοποιήσουν; Εύκολες απαντήσεις δεν υπάρχουν, θα προσπαθήσουμε όμως να ιχνογραφήσουμε την πορεία της Ευρώπης το 2013 μέσα από 10 ερωτήσεις και απαντήσεις.
1. Τι σχεδιάζουν Μέρκελ και Σόιμπλε μετά τον Σεπτέμβριο του 2013, όταν οι Γερμανοί ψηφοφόροι θα τους έχουν λύσει τα χέρια;
Η «Ηandelsblatt» έγραψε πως η καγκελάριος σχεδιάζει να μεταπηδήσει στο τιμόνι της Κομισιόν το 2014, σε ρόλο προέδρου ή πρωθυπουργού της Ε.Ε., με ενισχυμένες εξουσίες. Το επιβεβαίωσε έμμεσα και ο υπουργός της, των Οικονομικών, εκφράζοντας ανοιχτά την προτίμησή του υπέρ ενός εκλεγμένου Ευρωπαίου ηγέτη. Δεν έχει σημασία που οι περισσότεροι Ευρωπαίοι δεν θα καταλαβαίνουν τη γλώσσα του. Αλλωστε, δεν μιλούσαν αγγλικά με το… καλημέρα οι πρώην υπήκοοι της βρετανικής αυτοκρατορίας, είπε πάνω-κάτω ο Σόιμπλε! Η Α. Μέρκελ υπενθυμίζει συνεχώς στους Ευρωπαίους πως η δύσκολη περίοδος της λιτότητας και των διαρθρωτικών αλλαγών θα κρατήσει χρόνια και ότι σε αυτήν τη φάση δεν την ενδιαφέρει η αντιμετώπιση της ανεργίας, αλλά η δημοσιονομική σταθεροποίηση και η ανταγωνιστικότητα. «Αν θέλετε κοινωνικό κράτος, τότε να δουλέψετε σκληρά», είπε στους «υπηκόους» της, επιχειρηματολογώντας πως η Ευρώπη δεν μπορεί να διατηρεί το 50% των παγκόσμιων κοινωνικών δαπανών με το 7% του παγκόσμιου πληθυσμού και το 25% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Η Μέρκελ δεν κρύβει το θαυμασμό της για την ταχύτατη και αποτελεσματική μείωση των ελλειμμάτων της Ινδονησίας και επιμένει να αναγάγει σε βασικό πυλώνα της ευρωπαϊκής ενοποίησης τον αυτόματο μηχανισμό τιμωρίας απείθαρχων κρατών. Με κάτι τέτοια ενισχύονται τα σενάρια ότι μετά τις εκλογές τους οι Γερμανοί μπορεί να μας οδηγήσουν σε μια συντεταγμένη έξοδο από το ευρώ. Το σενάριο παρουσίασε η αυστριακή «Die Presse», κάνοντας λόγο για συναινετική και προσωρινή έξοδο της Ελλάδας, με πιθανή καθιέρωση διπλού νομίσματος και ασφυκτικό οικονομικό έλεγχο της Ε.Ε. Η «Wall Street Journal» προειδοποίησε πρόσφατα πως η περισσότερη λιτότητα διαλύει την κοινωνική συνοχή στην Ελλάδα και μπορεί να προκαλέσει πτώση της κυβέρνησης και ξαφνική χρεοκοπία. Οι Γερμανοί δεν την επιδιώκουν, αλλά με βάση το παραπάνω σενάριο θα μπορούσαν να τη διαχειριστούν.
2. Θα άλλαζε κάτι σε περίπτωση επικράτησης του SPD και του Πέερ Στάινμπρουκ;
Στην πραγματικότητα, όχι. Οι Σοσιαλδημοκράτες και οι Πράσινοι έχουν την ίδια πολιτική με τους Χριστιανοδημοκράτες σε ό,τι αφορά τις κεντρικές ευρωπαϊκές επιλογές και την περιοριστική πολιτική στην Ελλάδα και τον ευρωπαϊκό Νότο. Οι διαξιφισμοί τους αφορούν περισσότερο ζητήματα επικοινωνιακής διαχείρισης, όπως π.χ. η κατηγορία που απευθύνουν σταθερά προς τη Μέρκελ ότι δεν λέει την αλήθεια στους Γερμανούς φορολογουμένους, πως θα πληρώσουν κι άλλα για την Ελλάδα.
Εδώ κάπως την αδικούν, αφού η καγκελάριος παραδέχθηκε πρόσφατα στην «Bild» ότι θα υπάρξει και δεύτερο «κούρεμα» του ελληνικού χρέους μετά το 2014, όταν η χώρα μας θα μπορεί να σταθεί δημοσιονομικά στα πόδια της. Εως τότε η Μέρκελ ευελπιστεί πως θα έχει αποκτήσει τον έλεγχο της Ελλάδας και ολόκληρης της ευρωζώνης, ενώ σε κάθε περίπτωση ξεκαθάρισε πως η προοπτική του «κουρέματος» δεν πρέπει να εφησυχάσει την Αθήνα ούτε να χαλαρώσει την προσπάθειά της.
3. Τι μπορούμε να περιμένουμε από τον Φρανσουά Ολάντ;
Μάλλον τίποτα. Παρά τις κατά καιρούς διαφοροποιήσεις του από τη Μέρκελ (π.χ. ότι έχουμε περάσει τα χειρότερα της κρίσης και ότι πρέπει να δώσουμε βάρος στην ανάπτυξη αντί για τη λιτότητα), στην πράξη έχει μηδαμινά περιθώρια ελιγμών. Ο Ολάντ και η σοσιαλιστική κυβέρνηση του Ζαν-Μαρκ Ερό κύρωσαν το Δημοσιονομικό Σύμφωνο παρά την ανταρσία των Πρασίνων και ψήφισαν μέτρα λιτότητας 30 δισ. ευρώ έως το 2014. Ακόμη και η επαναφορά του ορίου ηλικίας συνταξιοδότησης στα 60, ύστερα από 40 έτη εργασίας, μπορεί να ανατραπεί, καθώς ο υπουργός Οικονομικών, Πιερ Μοσκοβισί, προειδοποίησε ότι πρέπει να αλλάξει το συνταξιοδοτικό σύστημα, διαφορετικά θα δημιουργηθεί μια μαύρη τρύπα 17 δισ. ευρώ το 2020. Οι φιλολαϊκές παρεμβάσεις του Ολάντ μάλλον θα εξαντληθούν στον επικοινωνιακό πόλεμο με τον Ντεπαρντιέ και ορισμένους πλούσιους Γάλλους για το φόρο 75%. Με το πιστόλι των αγορών στον κρόταφο και τη διαρκή αγωνία των spreads, ο -ούτως ή άλλως- άνευρος Ολάντ δύσκολα θα απομακρυνθεί από τη γερμανική πεπατημένη.
4. Τι γίνεται με Μόντι και Μπερλουσκόνι στην Ιταλία;
Λίγο πριν από τα Χριστούγεννα ο Μάριο Μόντι άνοιξε τα χαρτιά του, φλερτάροντας αφ’ υψηλού με την πρωθυπουργία ως επικεφαλής ενός «φιλογερμανικού», ευρωπαϊκού μετώπου, αλλά μακριά από τις τριβές της εκλογικής αντιπαράθεσης. Ενα είδος «σνομπ καισαρισμού», απέναντι στον «τυχοδιωκτικό και λαϊκίστικο καισαρισμό» του Μπερλουσκόνι, ο οποίος αποφάσισε να παίξει το αντιγερμανικό χαρτί. Χωρίς να ανήκει στην «αντισυστημική» Δεξιά, πόσω μάλλον στην Αριστερά, την οποία απεχθάνεται, ο Μπερλουσκόνι υιοθετεί πυροτεχνήματα εξόδου από το ευρώ -στο στιλ του κλασικού αντισυστημικού και αριστερόστροφου λαϊκιστή, Μπέπε Γκρίλο- ενώ επιτίθεται κατά μέτωπον στη Μέρκελ και τον Μόντι, τον οποίο εμφανίζει σαν υποτακτικό της. Η κατάσταση στην Ιταλία φαντάζει ιδιαίτερα περίπλοκη, καθώς το Δημοκρατικό Κόμμα του Πιερλουίτζι Μπερσάνι, που προηγείται με διαφορά στις δημοσκοπήσεις, ερωτοτροπεί ανοιχτά με τον Μόντι, κινδυνεύοντας να χάσει κάθε ίχνος κεντροαριστερού εναλλακτικού στίγματος. Η παραδοσιακή Αριστερά του παρελθόντος είναι ανύπαρκτη στην Ιταλία, με συνέπεια η «αντιμνημονιακή» ψήφος να εκφράζεται από ετερόκλιτες δυνάμεις, όπως ο Μπερλουσκόνι, η Λέγκα του Βορρά, το Κίνημα Πέντε Αστέρων του Γκρίλο. Κατά πάσα βεβαιότητα τον Φεβρουάριο θα σχηματιστεί στην Ιταλία μια φιλοευρωπαϊκή κυβέρνηση υπό τον Μόντι με τη σύμπραξη κεντρώων δυνάμεων, η οποία όμως θα έχει να διαχειριστεί ένα εκρηκτικό κοινωνικό τοπίο, με ανεργία, «λουκέτα», εξώσεις και αυτοκτονίες. Η πολιτική ρευστότητα ίσως αναδιατάξει τις παρατάξεις, δημιουργώντας νέα μέτωπα.
5. Θα μπει τελικά η Ισπανία σε «πλήρες» Μνημόνιο ή όχι;
Καθ’ υπόδειξιν των Γερμανών ο Ραχόι καθυστερεί το επίσημο αίτημα, έχοντας όμως στο χέρι την ευνοϊκή απόφαση της ΕΚΤ για απεριόριστη αγορά ομολόγων από τη δευτερογενή αγορά. Στο μεταξύ η ισπανική κυβέρνηση και ειδικότερα ο υπουργός Οικονομικών, Λουίς ντε Γκίντος, προσπαθούν να εξυγιάνουν το τραπεζικό τοπίο, προχωρώντας σε συγχωνεύσεις και κλείσιμο καταστημάτων. Η εκρηκτική κοινωνική κατάσταση στην Ισπανία, που επιδεινώνεται από το σκληρότερο πακέτο λιτότητας μετά την πτώση του Φράνκο, αντανακλάται πια και στις δημοσκοπήσεις. Ο κλασικός δικομματισμός (Λαϊκό Κόμμα-Σοσιαλιστές) υφίσταται μεγάλες απώλειες προς όφελος της Αριστεράς και των τοπικιστικών δυνάμεων. Η Ενωμένη Αριστερά αγγίζει το 13% σε εθνικό επίπεδο, ενώ στην Καταλονία αναδείχθηκε δεύτερο κόμμα με 21,5%. Το πιο ανησυχητικό είναι η δυναμική εμφάνιση ρατσιστικών νεοφασιστικών ομάδων, έστω και όχι με τη μαζικότητα της Χρυσής Αυγής. Πάντως, οι οριακές κοινωνικές καταστάσεις (τεράστια ανεργία, μαζική μετανάστευση, εξώσεις, αυτοκτονίες) συνθέτουν ένα δύσκολα διαχειρίσιμο πολιτικά τοπίο, έστω κι αν σε δημοσιονομικό επίπεδο επιτευχθούν οι στόχοι.
6. Ποιος ο ρόλος της ΕΚΤ και του Μάριο Ντράγκι;
Ο «σούπερ Μάριο» είναι δράκος της λιτότητας και των σκληρών μέτρων, κέρβερος της σταθερότητας του ευρώ και πολέμιος των διασώσεων κρατών. «Αν σταματήσουμε τώρα τα μέτρα θα πάνε χαμένες οι θυσίες. Οι κυβερνήσεις δεν πρέπει να χαλαρώσουν», δήλωσε με έμφαση. Ο επικεφαλής της ΕΚΤ έχει εμμονή με τη μείωση του κόστους εργασίας και τη συρρίκνωση (αν όχι διάλυση) του κοινωνικού κράτους. Επειδή, μάλιστα, δεν έχει πρόβλημα πολιτικού κόστους, δεν διστάζει να χαρακτηρίσει απαραίτητη την… ύφεση που φέρνει η λιτότητα, ως εργαλείο για να τεθούν υπό έλεγχο τα ελλείμματα, που προκλήθηκαν από κακές πολιτικές του παρελθόντος. Δεν θυμόμαστε άλλο τεχνοκράτη να έχει πει τόσο ωμά, έστω και με έμμεσο τρόπο, «να πεθάνουν οι άνθρωποι για να σωθούν οι αριθμοί». Πάντως, ο κ. Ντράγκι δεν είναι αγνώμων στις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις που εφαρμόζουν τη λιτότητα. Δήλωσε πρόσφατα στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ικανοποιημένος από τις επιδόσεις τους αναφορικά με τον υπόλοιπο κόσμο, τάχθηκε υπέρ της εκχώρησης εθνικής κυριαρχίας σε ένα ενιαίο ευρωπαϊκό κέντρο και δεν κρύβει την ικανοποίησή του για το συμβιβασμό με τους Γερμανούς, σε ό,τι αφορά την τραπεζική εποπτεία.
7. Τι εναλλακτικές προτάσεις υπάρχουν απέναντι σε όλα αυτά;
Η βασική συστημική κριτική στην ευρωπαϊκή λιτότητα ασκείται από τον αγγλοσαξονικό κόσμο. Κυρίως από αρθρογράφους των «Financial Times» και μεγάλων αμερικανικών εντύπων, όπως ο νομπελίστας Πολ Κρούγκμαν, που κατήγγειλε τους Ευρωπαίους ηγέτες ότι θα σκοτώσουν τον ασθενή με τη μεσαιωνική μέθοδο της συνεχούς αφαίμαξης. Στην Ευρώπη το λεγόμενο «αντιμνημονιακό» (anti-austerity, anti-bailout) στρατόπεδο παραμένει ασταθές, ετερόκλιτο, αναξιόπιστο και κατακερματισμένο, χωρίς συνεκτική αντιπρόταση. Ναι μεν υπάρχουν ισχυρές αντιδράσεις σε κοινωνικό επίπεδο, ιδίως στον Νότο, που αποδείχθηκαν όμως παροδικές, χωρίς μόνιμα κέρδη. Ενδεικτικό είναι ότι στην Ιταλία το χώρο αυτό εκφράζουν ο Μπερλουσκόνι και ο Γκρίλο, στη Γαλλία η «αντιγερμανίδα»/«αντιτραπεζική» εθνικίστρια Μαρίν Λεπέν και ο αριστερός Μελανσόν, στην Ολλανδία ο «ΣΥΡΙΖΟειδής» σοσιαλιστής Εμίλ Ρούμερ που έπαιρνε 20% στις δημοσκοπήσεις αλλά ξεφούσκωσε στην κάλπη, στη Βρετανία το ευρωσκεπτικιστικό Ανεξάρτητο Κόμμα Ηνωμένου Βασιλείου (UKIP) του Νάιτζελ Φάρατζ. Το παράδειγμα του ΣΥΡΙΖΑ παραμένει μέχρι στιγμής μεμονωμένο, με πιθανότερο πεδίο επανάληψης την Ισπανία και την Πορτογαλία. Πάντως και το κόμμα της ελληνικής Αριστεράς έχει βάλει νερό στο κρασί του, αφού επιμένει μεν «αντιμνημονιακά», αλλά η πλειονότητά του αποκλείει ρήξη με την Ευρώπη, ποντάρει στην επαναδιαπραγμάτευση και θα προσφύγει σε μονομερείς ενέργειες «μόνο αν υποχρεωθούμε», όπως είπε ο κ. Γ. Δραγασάκης.
8. Πόσο μπορεί να επηρεάσει ο Ομπάμα;
ΗΠΑ και Ε.Ε. συνδέονται με μια ιδιότυπη σχέση αλληλεξάρτησης και ανταγωνισμού. Ο νομισματικός «πόλεμος» ανάμεσα στο δολάριο και το ευρώ είναι γεγονός, όπως γεγονός είναι ότι ο πρόεδρος των ΗΠΑ έχει επιλέξει διαφορετική πολιτική για το εσωτερικό της χώρας του. Αντί για τη λιτότητα, θέλει να στηρίξει την αμερικανική μεσαία τάξη με κοινωνικά μέτρα και να τονώσει τη ζήτηση. Ομως και να ήθελε δεν θα μπορούσε να επιβάλει στη Μέρκελ αλλαγή πολιτικής, καθώς η καγκελάριος παίζει αυτήν τη στιγμή χωρίς αντίπαλο στην Ευρώπη.
Το περίφημο «μέτωπο του Νότου» παραμένει ευσεβής πόθος, ενώ, όπως φάνηκε στην περίπτωση της Κύπρου, η Ρωσία απέφυγε να τη σώσει από το Μνημόνιο για να μην έρθει σε γεωστρατηγική ρήξη με τη Γερμανία. Οι Αμερικανοί τρομάζουν από μια κατάρρευση του ευρώ λόγω του δικού τους δημοσιονομικού προβλήματος, με ένα χρέος 16 τρισ. δολαρίων, που διακατέχει σε μεγάλο βαθμό η Κίνα. Το πόσο φοβούνται οι ΗΠΑ μια αποσταθεροποίηση της Ε.Ε. φάνηκε από τις διαρροές αξιωματούχων της Ουάσιγκτον στη βρετανική «Τelegraph» πως η Βρετανία δεν πρέπει να εγκαταλείψει την Ενωση, γιατί αυτό θα έχει άμεσες αρνητικές συνέπειες στην απέναντι όχθη του Ατλαντικού.
9. Θα μπορούσε να σώσει την κατάσταση η Κίνα;
Μάλλον όχι, αφού αντιμετωπίζει κι αυτή επιβράδυνση της ανάπτυξης. Η τελευταία έκθεση του ΟΗΕ προβλέπει παγκόσμια ύφεση για το 2013, που θα πλήξει ακόμη και τις αναδυόμενες οικονομίες. Πέραν αυτών η Κίνα βιώνει τις «ωδίνες» ενός οικονομικοπολιτικού μετασχηματισμού, που αντανακλάται στον πόλεμο εξουσίας των ανώτατων στελεχών του Κ.Κ., ενώ αντιμετωπίζει και άκρως διαβρωτικά για την κοινωνία φαινόμενα διαφθοράς. Το Πεκίνο επιθυμεί μεν να διεισδύσει οικονομικά στην Ευρώπη, όπως έκανε στην Αφρική και τη Λατινική Αμερική, αλλά θέτει τη δημοσιονομική πειθαρχία και την εργασιακή απορρύθμιση ως προϋποθέσεις για να εξακολουθήσει να αγοράζει ευρωπαϊκό χρέος. Από τη μια, δεν συμφέρει την Κίνα η ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας των ευρωπαϊκών χωρών, από την άλλη όμως δεν τη στενοχωρεί ιδιαίτερα η εξαγωγή του οικονομικού της μοντέλου.
10. Πόσο ειλικρινής είναι η αντίθεση του ΔΝΤ στη μονομερή λιτότητα; Μπορεί να επιφέρει κάποια αλλαγή;
Μάλλον είναι υποκριτική και υπαγορεύεται από συγκρουσιακά συμφέροντα. Κατά καιρούς η κ. Λαγκάρντ και ιδίως ο επικεφαλής οικονομολόγος του ΔΝΤ, Ολιβιέ Μπλανσάρ, έχουν επικρίνει την υπερβολική και μονομερή λιτότητα στην Ελλάδα. Πρόσφατα, εξάλλου, ο υποδιευθυντής του Ταμείου, κ. Λίπτον, ζήτησε τριετή αναστολή πρόσθετης λιτότητας στην Ιρλανδία, ώστε να μη διακυβευθούν οι θετικοί ρυθμοί ανάπτυξης και η χώρα μπει σε ύφεση. Η αλήθεια είναι πως το ΔΝΤ συμμετέχει με σχετικά μικρό ποσοστό στις δανειακές συμβάσεις της Τρόικας (π.χ. στην Ιρλανδία θα δανείσει 22 δισ. ευρώ, από τα οποία έχει εκταμιεύσει τα 19). Πέρα από τις ΗΠΑ, που έχουν σύνθετη γεωπολιτική ατζέντα, οι χώρες-μέλη του ΔΝΤ (ιδίως Βραζιλία, Ρωσία, Κίνα) ενδιαφέρονται για τη βιωσιμότητα του ελληνικού χρέους για να πάρουν πίσω τα λεφτά τους. Ισως να μη διαφωνούν για λόγους αρχής με τα νεοφιλελεύθερα μέτρα (μείωση εργασιακού κόστους, αποκρατικοποιήσεις κ.λπ.) αλλά φοβούνται πως ο περιορισμός της ζήτησης θα σκοτώσει την οικονομία των «μνημονιακών» χωρών. Ακόμη, πάντως, κι αν γίνει δεκτό το αίτημα του ΔΝΤ για την Ιρλανδία (παρόλο που προσκρούει στο δόγμα Μέρκελ-Ντράγκι) είναι φενάκη να πιστεύει κανείς πως θα επωφεληθούν κι άλλες χώρες. Οπως αναλογικά δεν «επωφελήθηκαν» η Ιρλανδία και η Πορτογαλία από το «κούρεμα» του ελληνικού χρέους, παρότι το ζήτησαν στελέχη των κυβερνήσεών τους.
Γιάννης Παπαδάτος στον Τύπο της Κυριακής
